Judicial System Monitoring Program Desembro 2009 Railos Hetan Sentensa Tinan 2 Fulan 8 Tanba Simu no Rai Armas Ilegalmente - Iha dia 9 de Outobru 2009, Tribunal Distrital de Dili lê leitura ba sentensa kazu hasoru arguidu Vicente da Conceição alias Railos no Leandro Lobato alias Grey Arana. Sentensa ne’e lê husi Juiz Costançio Basmeri nu’udar representante husi Juiz koletivo nian. Iha loron refere arguidu akompaña husi nia advogadus Antonio Sarmento S.H no Jose Pedro Camões S.H. No parte Ministeriu Publiku reprezenta husi Felismino Cardoso.
Iha mumentu ne’e hanesan bai-bain, juiz lê sentensa ne’ebe nia pagina mais a minus to’o 30 ho lian Portugues maibe juiz diretamente traduz iha lian Tetum no halo rezumu deit. Leitura ba sentensa ne’e hato’o atu arguidu rona no hatene konteiudu husi sentensa konaba sirkumstansia saida deit maka sai faktus aprovadu akuza ba nia no saida maka la aprovadu.
A. Prosesu Inisiu Julgamentu Kazu Railos
1. Lala’ok Julgamentu kazu Railos
Lala’ok kazu Railos nian tuir monitorizasaun JSMP durante prosesu tomak maka hanesan buat hirak ne’ebe haktuir iha kraik ne’ebe halo durasaun tempu sai naruk no kleur iha faze prosesual tomak.
Iha dia 2 de Outobru 2006: Komisaun Investigasaun Especial ONU iha Timor-Leste rekomenda atu VC (‘Railos’) akuza ho hahalok involve iha akontesementu 8 de Maiu no 21 Meiu 2006.
Iha dia 26 de Janeiru 2007: Tribunal Distrital Dili halo primeiru interogatoriu ka julgamentu preliminariu hasoru Railos no fo ordem ba Ministeriu Públiku atu halo investigasaun Krime nian ba arguidu.
Iha dia 12 de Janeiru 2009: loron primeiru julgamentu ba kazu Railos. Juiz ne’ebe lidera julgamentu, abertura prosesu numero kazu 58/TDD/08 ba públiku tuir art. 255 Kodigu Prosesu Penal (KPP) iha arguidu hotu nia prezensa maibe iha mumentu ne’eba julgamentu la bele hala’o tanba arguidu ida seluk, Arakat, la marka nia presensa iha tribunal. Ministeriu Públiku no advogadu husu atu julgamentu halo separasaun atu evita adiamentu ba julgamentu, maibe juiz rezeita rekerementu ida ne’e.
Iha dia 1 de Abril 2009 loron ba segundu julgamentu. Julgamentu la bele realiza tanba Ministeriu Públiku ne’ebe maka kaer kazu ida ne’e ba partisipa serimonia funeral ba nia familia iha Cavo Verde[1] Iha duni Ministeriu Públiku ne’ebe substitui, maibe tanba la iha kuñesementu sobre prosesu ida ne’e, nune’e husu atu fo prazu (presiza tempo) hodi estuda akuzasaun husi kazu ne’e. Maske nune’e, prosesu ida ne’e la konsege kontinua no determina loron julgamentu foun. Iha loron ida ne’e mos arguidu Arakat la marka ninia presensa nafatin. Tanba ho razaun atu la viola direitu arguidu ne’ebe maka prezensa, ho nune’e juiz deside halo julgamentu separadu entre kazu Arkat no Railos.
Iha dia 28 de Abril 2009 loron julgamentu ba dala tolu. Iha loron ida ne’e, iha sesaun leitura ba akuzasaun Railos nian. Iha akuzasaun ne’e Ministeriu Públiku akuza arguidu Railos [kontra Lei tanba nia posse armas ilegalmente, halo homisidiu, ameasas no sequestru no ofensas hasoru integridade fiziku]. Akuzasaun indika katak iha dia 24 de Maiu 2006 atetude arguidu Railos kontra Lei KPP, tuir mai Reg. UNTAET art. No.4, 4.7, 5/2001 no Artigu. 338 KUHP, 336 KUHP, 333 KUHP no 352 (1) KUHP. Hare husi artigus akuzasaun Ministeriu Públiku nian sira ne’e, arguidu Railos komete Krime ne’ebe seriu (todan) tanba ne’e, Ministeriu Públiku tenki komprova ho testemuña balun atu bele fortifika akuzasaun ne’ebe maka hato’o ba arguidu. Se karik Ministeriu Públiku la komprova, signifika katak akuzasaun ne’e la iha nia fundamentu tuir lei no erru tuir lei. Tanba ne’e arguidu Railos sei libre[2] ba akuzasaun sira ne’e, no arguidu la iha komentariu ruma ba ida ne’e. Nia uza ninia direitu silensio tuir Artigu 60 letra c husi KPP.
Iha dia 15 de Maiu 2009: Julgamentu kontinuzaun kazu Railos adiadu dala ida tan tanba iha sesaun treinamentu Judisial konaba Kodigu Penal foun ba ator judisiariu sira tomak iha Tribunal de Rekursu.
Iha dia 17 de Maiu 2009: Julgamentu kontinua fali, no rona depoimentus husi tetamunha ADJ no LJC
Iha dia 2 de Juñu 2009: testemuña nain tolu hetan notifikasaun. Iha dia 15 de Juñu 2009: Julgamentu kontinua fali. Testemuña nain tolu hetan notifikasaun.Iha dia 24 de Juñu 2009: julgamentu kontinua. Tribunal rona depoimentus husi testemuña RAC.
Tuir mai iha dia 24 de Jullu 2009: julgamentu kontinua. tribunal rona depoimentus husi testemuña ikus liu ne’ebe maka Ministeriu Públiku requere. Advogadu arguidu husu katak Ministeriu Públiku sei notifika RLB nu’udar testemuña ka lae, maibe Ministeriu Públiku resposta katak involvementu RLB iha kazu ida ne’e sai ona hanesan informasaun públiku.
Iha dia 12 de Agostu: rona argumentus ikus nian. Depois rona tiha depoimentus husi testamuña sira, Ministeriu Públiku konklui nia akuzasaun hodi kondena ka alega prizaun ho pena mais a minus tinan 8 kadeia ba Railos[3]. Maibe ikus mai juizes kolektivu deside atu fo deit pena prizaun ba durante tinan 2 fulan 8’ne’e hanesan pena unika ne’ebe juizes kolektivu tetu husi hahalok krime sira ne’ebe mak arguidu halo ona iha tempu krize 2006 ninian. Tuir regras normal prosesual nian katak pena prizaun ne’ebe mak iha tinan 5 mai kraik sei hala’o deit ninia pena prizaun ne’e iha liur ka suspensaun deit.
B. Baze Akuzasaun Ministeriu Públiku
Konteiudo ou materia ne’ebe maka Ministeriu Públiku akuza arguidu Railos [kontra Lei tanba nia pose armas ilegalmente, halo homisidiu, ameasas no sequestru no ofensas hasoru integridade fiziku]. Akuzasaun hirak ne’e indika kontra Artigu. 4 no 4.7, Reg. UNTAET 5/2001 no Artigu sira iha Lei Kodigu Penal Indonesia ne’ebe defini iha Artigu. 338, 336, 333 no 352 versikulu ( 1) KUHP anterior.
Akuzasaun sira ne’e tuir Ministeriu Públiku refere ba akontesementu iha dia 24 de Maiu 2006 ne’e hatudu atetude arguidu Railos kontra ona lei sira refere[4].
Hare husi artigus ne’ebe formula iha akuzasaun Ministeriu Públiku nian ne’e, arguidu Railos kometekrime ne’ebe seriu (todan) tanba ida ne’e Ministeriu Públiku tenki komprova ho testemuña balun atu bele reforsa akuzasaun ne’ebe maka hatoo ba arguidu sira. Se karik Ministeriu Públiku la komprova, signifika que akuzasaun ne’e la iha nia baze ka fundamentu tuir lei no husu ba tribunal atu liberta ka hasai arguidu Railos husi prosesu ne’e.[5]. Maibe, durante prosesu, JSMP observa katak Arguidu la halo reasaun ka kontestamentu ruma hodi defende nia an ka aprezenta argumentu ruma hasoru akuzasaun hirak ne;e. Argudio prefere liu atu uza nia direitu silensiu.
Durante prosesu nia laran, Ministeriu Públiku konfirma nia pozisaun katak akuzasaun hirak ne’e ne’ebe akuza hasoru arguidu bazeia ba kategoria krime ne’ebe mak arguidu komete ne’e konsidera nudar krimi sira ne’ebe klasifikadu nudar krimi grave. Tanba ne’e, atitude arguidu priense ona kriteriu no elementu sira krimi nian ne’ebe regula iha artigu sira iha kodigu penal ne’e nia laran.
C. Desizaun Tribunal ba kazu Railos
Arguidu Railos ne’ebe maka liu husi Komisaun Investigasaun Espesial ONU iha Timor Leste rekomenda katak argudio Railos involve no komete krime iha ka durante krizi 2006 nia laran. Tanba ne’e, Ministeriu Públiku kontinua halo akuzasaun ba Railos bazeia rekomendasaun ne’ebe maka mai husi Komisaun Investigasaun Espesial ne’e be haforsa Railos sai hanesan autor ne’ebe komete krime iha krizi 2006. Ikus mai, liu husi Tribunal Jurisdisaun Distrital Dili hamonu pena tinan 2 fulan 8 prizaun ba arguidu Railos.
Prosedimentu no julgamentu kazu arguidu Railos han tempu kuaze durante tinan tolu. Prosesu ida ne’e kleur tanba iha impedementus barak hanesan temi iha leten. Maibe ikus mai tribunal esforsu-aan no konsegue finaliza too leitura ba sentensa ne’ebe maka tribunal koletiva Dili hakotuk iha loron 9 fulan Outobru 2009.
Iha leitura sentensa ba kazu arguidu Railos nian ida ne’e, tribunal hakotuk katak, “ho meus hotu-hotu ne’ebe maka durante iha prosesu tomak, tribunal la konsegue hetan faktus provadas balun ne’ebe maka Ministeriu Públiku akuza ba arguidu”. Nune’e tribunal absolve arguidu ba pratika krime de sequestru no krime homisidiu. Bazeandu ba Kodigu Penal Timor Leste ba pratika krime ba ameasas tan ne’e kondena arguidu Railos ho pena prizaun tinan 2 fulan 8 iha Prizaun, komprimentu pena deskontadu ho tempo prizaun preventiva ne’ebe arguidu Railos hala’o tiha ona.
Tuir mai faktu sirkunstansia sira ne’ebe tribunal konsidera:
1. Faktus Provadus no la Provadus
* Faktus provadus : Arguidu hetan kilat, ameasa ema seluk nia liberdade Art. 145 “ Ofensas ba Integridade fizika simples”. [Art. 211 “ Armas Proibidu”]
* Faktus la aprovadus: art. 138 krime Omisidu, krime sequestru. [art. 224 Kodigu Penal“ Destruisaun, Subtrasaun, Okultasaun ka Profanasaun ba kadaver”].
Artigus Kodigu Penal sira ne’e substitui artigus husi Kodigu Penal Indonesia nian (KUHP) ne’ebe maka Ministeriu Públiku uza hodi akuza arguidu. Artigus sira ne’e idak-idak ho nia moldura abstrata ki’ik liu husi tinan 2 too tina 3 do que moldura abstrata husi Artigu Kodigu Penal Indonesia ne’ebe nia pena sentensa ki’ik liu fulan 3 too aas liu tinan 15.
Substituisaun husi artigus sira ne’e bazeia ba prinsipiu de legalidade ne’ebe maka haktuir iha artigu 4. 2 (aplikasaun iha tempo) no. Artigu 31. 5 Konstituisaun Republika Demokratika de Timor Leste konaba prinsipiu “lex posterior derogate priori”, katak lei posterior aplika ba hahalok sira ne’ebe hala’o tiha uluk, no bele aplika bainhira deit no hatudu katak iha duni prinsipiu ne’ebe fo benefisiu diak ba iha arguidu nian.
Desizaun konaba faktu provadus ka lae, ida ne’e bazeia konkluzaun husi tribunal tuir nia kompetensia ne’ebe tribunal ezerse durante prosesu tomak nian ne’ebe tribunal kolekta. Konkluzaun ba desizaun ne’e bazeia ba faktu prova kontraditoriu (uji silang pembuktian)husi deklarasaun no depoimentu husi partes hotu ne’ebe kolabora diak ho tribunal iha kazu ida ne’e.
2. Depoimenuts testemuña ba kazu Railos
Iha ema lubuk boot ida maka sai hanesan testemuña iha kazu ho arguidu Railos nian. Testemuña sira ne’e maka tribunal presiza nia depoimentus hodi konsidera hanesan parte ida husi forma evidensia sira seluk ne’ebe tribunal persiza hodi deskobre faktu no verdade ka lia los ba prosesu atu hetan justisa. Iha kuaze testemuña nain 19 ne’e, balun requere husi Ministeriu Públiku, balun fali husi advogadus. Husi maiora husi testamuña sira ne’ebe tribunal notifika fo sira nia depoimentus ne’ebe maka hakma’an kondenadu.
Tuir testemuña sira ne’e depoimenta katak, sira la hatene konaba arguidu Railos halo krime homisidiu hasoru ema ruma. Hanesan testemuña [JA][6] ne’ebe maka requere husi advogadu hateten katak, nia la hetan ameasas husi arguidu bain hira nia hetan kapturasaun iha tinan 2006. Testemuña ne’e deklara momos katak arguidu “Railos” fo salvasaun ba nia vida iha tempo ne’eba.
D. JSMP nia observasaun konaba prosesu kazu Railos
JSMP nafatin iha nia pozisaun nu’udar Organizasaun Naun Govermental ne’ebe ho nia vizaun institusional atu fo kontribuisaun ba dezemvolvimentu sistema judisiariu Timor Leste liu husi suporta instituisaun judisial sira atraves husi halo monitorizasaun iha area sistema judisiariu Timor Leste nian, respeita nafatin meius hotu-hotu ne’ebe maka tribunal ho nia kompetensia tomak halo ona julgamentu ba kazu ida ne’e too desizaun final.
JSMP fo hanoin hikas fali konaba lala’ok ruma ne’ebe maka ladu’un la’o diak iha durante prosesu kazu ida ne’e. Prosesu ne’ebe la’o kleur tebes tanba iha alterasaun dala barak. Lala’ok ida ne’e hanesan obstaklus ka dezafius ida ba prosesu normal iha futuru justisa formal nian. Asuntus sira ne’e bele sai mos presendente negativu husi sosiedade ba sistema judisial iha futuru
JSMP husu ba Ministeriu Públiku atu toma atensaun ba erros balun ne’ebe maka durante ne’e iha, hanesan la konsegue halibur evidensia ou materia ne’ebe maka sai nu’udar objetu fundamental hodi sai hanesan provas iha tribunal antes prosesu ida atu hahu. Tanba iha akuzasaun Ministeriu Públiku nian dala balun la hatudu provas material, objetu ne’ebe maka nu’udar evidensias hodi suporta iha kazu krime refere.
[1] Hare iha STL, edisaun 26 Novembu 2009 pagina 14
2 idem
3 Hare Reatoriu JSMP, 2009
4 Justice Update JSMP Periodu Fulan Maiu, Pagina 3
5 Hare iha STL Edisaun 26 Novembru 2009 Pagina 14 no 28
6 Julgamentu iha dia 10 de Agostu 2009
Atu hatene informasaun kompletu bele kontaktu: Luis de Oliveira Sampaio Direktur Eksekutivu JSMP e-mail: luis@jsmp.minihub.org Landline: 3323883
No comments:
Post a Comment